Lode Lauwaert: Markies de Sade

Jan Pols: Een dynamisch labyrint(Deze inzending is als boek uitgegeven, zie hier)De inzending getiteld ‘Een dynamisch labyrint’ bevat de mémoires van gepensioneerd psychiater, Jan Pols, in een chronologische lijn neergezet, waarin hij reflecteert op de geschiedenis en de praktijk van de psychiatrie vanaf de vroege jaren zestig. De auteur heeft zelf alle grote en kleine veranderingen in de psychiatrie (en uiteraard in de samenleving waartoe de psychiatrie zich steeds verhield) meegemaakt, en dit verslag geeft een breed overzicht van alles wat er met de auteur als psychiater, en de psychiatrie de afgelopen vijftig jaar gebeurd is. Aan bod komen de veranderingen in de manier van organiseren van psychiatrische instellingen, de veranderingen in gezagsstructuren, de veranderingen in soorten behandeling. Het is verbazingwekkend hoeveel en op hoeveel gebieden de psychiatrie en eigenlijk de gehele samenleving is veranderd. Zo was in het begin van de jaren zestig de psychiater nog oppermachtig. Deze liep in grote zalen langs zijn patiënten die nauwelijks enige privacy of andere rechten kenden en deze besloot met één blik op de patiënt om deze wel of niet vrij te laten, wel of niet medicatie bij te stellen. Veel van de veranderingen van de jaren zestig en zeventig beschouwt de auteur als positief, emanciperend en gunstig voor de patiënt, zoals de betere diagnostiek, die minder op sociale aanpassing en meer op zelfontplooiing is gericht. Daarnaast waardeert Jan Pols de veel grotere patiënteninspraak. In Pols’ verhaal zetten vanaf de jaren tachtig er een aantal tendensen in die minder fraai hebben uitgepakt, die herkenbaar zijn voor iedereen die actief is (geweest) in de psychiatrie of in de samenleving. Dit betreft allereerst de toenemende macht van een van de realiteit onthechte klasse van managers. Door de toenemende schaalvergroting in de GGZ heeft zich daar een groep mensen kunnen nestelen en profiteren die - niet gehinderd door enige inhoudelijke kennis - organisaties in een voortdurend reorganisatieproces hebben gestort. Daarnaast argumenteert Pols dat de bio-medische invalshoek onevenredig dominant geworden is de laatste decennia en hij laat zien hoe langzaam het idee is gaan heersen dat er algemeen geldende richtlijnen zouden moeten zijn. Ook laat de auteur zien hoe de evidence-based medicine andere vormen van behandeling is gaan verdringen. Pols’ kritische beschouwingen van de DSM-classificaties, de reductie tot ‘wetenschappelijkheid’, de ‘vermaatschappelijking’, de gedwongen behandeling etc. zijn allemaal zeer relevant en goed onderbouwd. Ook wordt de illusie van dualiteit tussen lichaam en geest, en het desastreuze van deze manier van denken en werken helder uiteengezet, wat een waardevolle rode draad in het boek is.    Behalve een beschrijving van wat er speelt, en wat de auteur wel of niet zint, biedt dit werk filosofische bespiegelingen op alle ontwikkelingen en stelt het door de historische analyse de manier waarop de psychiatrie heden ten dage functioneert ter discussie. Er worden veel belangrijke vragen gesteld en inzichtelijk uitgewerkt. Dit is een boek dat iedere beginnende psychiater zou moeten lezen. Desalniettemin geeft de jury dit veelomvattende werk niet een prijs, omdat het net teveel aan de praktijk van de psychiater is gekoppeld. Vanuit die praktijk worden uitstapjes ondernomen naar de filosofie - die zeker zinnig zijn -, en wordt er filosofisch gereflecteerd op de praktijk, maar de uitstapjes zijn naar de smaak van de jury net iets te kort, te weinig uitgewerkt, te weinig in een groter beschouwend filosofisch verband geplaatst, in vergelijking met de prijswinnaar(s) om een prijs te kunnen rechtvaardigen. 

In dit bewogen essay komt de huisarts Peter van Rijn op voor wilsonbekwame patiënten. Wanneer deze in een eerder stadium (bijv. bij dementie) een schriftelijk vastgelegde wilsbeschikking hebben gedaan en om euthanasie hebben verzocht, dreigt volgens Van Rijn het gevaar dat een dokter het goede niet doet, en de eed van Hippocrates zou overtreden. Immers de persoon is veranderd, en een eerder opgestelde wilsbeschikking zou niet de latere demente persoon mogen kunnen dwingen om zich te laten doden. De mogelijkheden voor euthanasie dreigen echter te worden uitgebreid zodat zelfs chronisch psychiatrische patiënten eronder zouden vallen, vindt Van Rijn. Onder het mom van een herdefiniëring van palliatieve zorg, die als neveneffect een versnelde dood met zich meebrengt, dreigt euthanasie verder te worden gelegitimeerd. In een betoog waarin af en toe wat schimpscheuten worden gebruikt jegens een generatie die is grootgeworden met idealen als autonomie - de mondige patiënt - verdedigt Van Rijn het belang van het goede medisch handelen en ziet hij juist de medicus als een beschermer van de patiënt zoals hij/zij op dat moment is, en vermoedt hij dat een eventueel bevoegde juridisch ambtenaar slechts de abstractere regels zal volgen, in plaats van een goede afweging te maken in het hier-en-nu.    In de discussie over de mogelijkheden en grenzen van euthanasie biedt deze inzending in kort bestek een groot aantal overwegingen en argumenten die van groot belang zijn. Af en toe worden de argumenten ietwat retorisch gebracht (‘Endlösungsambtenaar’) en ook niet alle argumenten zijn even ver uitgewerkt. Desalniettemin is dit een vlot geschreven artikel met weloverwogen meningen die relevant zijn voor het debat over euthanasie. Voor de Van Helsdingenprijs is het betoog te weinig uitgewerkt, bovendien betreft het een kwestie die wel speelt op het gebied van de psychiatrie, maar zeker niet tot de kernthema’s van het grensgebied ‘psychiatrie en filosofie’ behoort, en eerder thuishoort bij het bredere gebied van ‘geneeskunde en filosofie’.

 
Bart Santen: Into the fear-factory: connecting with the traumatic core & Treating Dissociation in Traumatized Children with Body Maps

In het eerste artikel ‘Into the Fear-Factory’ beschrijft de psychotherapeut Bart Santen zijn vorm van persoon-gefocuste existentiële psychotherapie, die geïnspireerd is door Gendlin en Rogers. Hij beschrijft een therapie waarmee jonge mensen met ernstige vormen van dissociatie, depressie en angsten kunnen worden behandeld. De vooronderstelling van Santen bij de toepassing van deze therapie is dat ernstige dissociatie voortkomt uit een trauma, en dat om een trauma te behandelen, men op indirecte wijze het vermeende trauma moet benaderen, ontdekken, en uit het lichaam verwijderen. Wanneer dat gebeurd is, zal de onvrije statische manier van reageren op hun omgeving - van wege het trauma - bij de patiënten plaats maken voor een authentieke vorm van vrije ervaring. Angst en depressie en dissociatie dienen te worden verminderd.De methode van Santen bestaat erin om de patiënt via een omweg te laten praten en zich bewust te laten worden van onderliggende verborgen ervaring, die te pijnlijk is om tot het gewone bewustzijn toe te laten. Door patiënten eerst te laten tekenen, en daarmee te laten associëren, te verbeelden, brengt de therapeut ze langzaam naar hun innerlijke dynamiek en strijd van stemmen, angsten en afweermechanismes toe. En daar wordt dan de waarheid van het trauma blootgelegd, het geheim ontraadseld, en via een geleidelijke katharsis, wordt de patiënt bevrijd. De auteur beschrijft nauwkeurig de verschillende fases in het therapeutisch proces. Voor therapeuten van mensen met zulk zwaar leed kunnen dit heel interessante en belangrijke papers zijn. En het zou goed zijn als er meer aandacht kwam voor dergelijke therapieën. Helaas heeft dit echter weinig te maken met filosofie, ondanks dat er wel allerlei filosofische vragen rondom dit hele gebeuren zouden kunnen worden gesteld: over de verhouding herinnering, trauma en waarheid, over het mensbeeld dat aan deze werkwijze ten grondslag ligt, over de keuze om psychisch leed op voorhand te fixeren op een persoonlijk trauma, over de vraag wat de ‘machine-metafoor’ in het patiëntenverhaal nu precies te betekenen kan hebben - of zelfs over de vraag waarom één van de innerlijke kwaadaardige mannenstemmen bij een casus nu juist “Dexter” heette, de naam van een serial killer in een TV-serie die jarenlang is uitgezonden. 

Alie Weerman: Schaamte over feest of verval?In een eerdere ronde van de Van Helsdingenprijsvraag (2012) viel Alie Weerman in de prijzen met een gedeelte uit haar proefschrift, getiteld ‘Opleven na een verslaving; Een existentiële benadering van verslavingsdeskundigheid’. Opnieuw heeft Weerman indrukwekkend werk ingestuurd over de problematiek van verslaving, belicht vanuit existentieel perspectief. Ditmaal ligt haar focus op de rol die schaamte speelt in verslaving zelf, en ook bij het overwinnen van verslaving.    Weerman is een gedreven en deskundig onderzoeker die moeiteloos de kloof overschrijdt tussen theorie en praktijk, tussen de stem en het verhaal van de ervaring en het woord en de abstractie van de beschouwing. Met een keur aan voorbeelden laat ze zien hoe groot de rol van schaamte is, in het algemeen bij psychiatrische stoornissen en de verwerking daarvan, maar in het bijzonder juist bij verslaving. Immers, verslaving vooronderstelt een gespletenheid of ambivalentie tussen wat het lichaam wil en wat de geest wil, wat leidt tot een zelfde gespletenheid in wat de verslaafde zegt en zich voorneemt versus wat hij/zij doet. De verslaafde schaamt zich door het lichaam geleid te worden, schaamt zich beloftes te maken die hij niet waar kan maken, schaamt zich dat hij of zij ‘zwak’ zou zijn, schaamt zich een ziekte te hebben. Erkenning en doorleving van de schaamte lijkt een belangrijk onderdeel te zijn van het proces van herstel na een verslaving.   Weerman presenteert vele perspectieven, ideeën en theorieën over schaamte en verwijst naar een brede verzameling literatuur. Wanneer dit essay onderdeel wordt van haar te verwachten proefschrift, zal dit de degelijkheid van het proefschrift versterken. Weerman is o.i ook de eerste in het Nederlands taalgebied die zo grondig en gedreven de vele aspecten rondom verslaving vanuit zoveel perspectieven beschrijft, bediscussieert, erbij betrokken is. Met dit, eerder en toekomstig werk zal ze een mijlpaal zetten in de ‘filosofie van de verslaving’. Hoewel ze met het eerdere kwalitatief vergelijkbare werk eerder in de prijzen viel, is dat ditmaal niet het geval, ten eerste omdat Weerman al eens een aanmoedigingsprijs heeft gekregen, en we haar nu nog steeds aanmoedigen maar zonder daar een prijs bij te geven. Ten tweede ook omdat in dit essay het eigen geluid, de eigen visie iets minder openlijk aanwezig is. Voor een proefschrift kan dat een pre zijn, maar hier missen we soms de eigen stellingname en is er iets teveel parafrase van wat anderen beweren. Bovendien is de tekst iets te weinig doorgeredigeerd, waardoor er soms ook passages in voorkomen (over de kwaliteiten en werkwijze van de opleiding waar Weerman werkt) die in de essaycontext wat minder relevant zijn.